13,700,000 km^3

13,700,000 km3
Γράφει η Κατερίνα Γρέγου

Η θερινή έκθεση στο Art Space Pythagorion είναι εμπνευσμένη από τη συμβολική θέση του εκθεσιακού χώρου και ιδίως από τη θέα προς τη Μεσόγειο θάλασσα που βλέπει κανείς από το κυρίαρχο του παράθυρο. Η θέα της θάλασσας συνιστά κεντρικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του κτηρίου όσο και του εκθεσιακού χώρου. Το απέραντο βαθύ τυρκουάζ που ατενίζουν οι επισκέπτες από τα παράθυρα, μια απέραντη έκταση, θυμίζει τουριστικό φυλλάδιο. Στην παραλία οι λουόμενοι λιάζονται αμέριμνοι, ενώ αλλεπάλληλες πτήσεις τσάρτερ από και προς ψυχρότερα κλίματα περνούν πάνω από τα κεφάλια τους καθώς το αεροδρόμιο είναι πολύ κοντά στο γραφικό λιμάνι του Πυθαγόρειου, φέρνοντας στο νου το αυξανόμενο φαινόμενο του μαζικού τουρισμού. Εικόνα μιας στερεοτυπικής Ελλάδας: ήλιος, θάλασσα και ξένοιαστες διακοπές. Επιφανειακά, η σκηνή φαντάζει ειδυλλιακή και γαλήνια. Ωστόσο, οι πολλαπλές, αόρατες δυναμικές που υποβόσκουν —γεωπολιτικές, περιβαλλοντικές, πολιτιστι­κές, θρησκευτικές και οικονομικές— αλλάζουν το σενάριο. Σε αυτό το «Απέραντο Γαλάζιο» διακυβεύονται μύρια όσα καίρια ζητήματα. Εδώ η θάλασσα, σαν ένα αόρατο υγρό παραπέτασμα, λειτουργεί ως ένα είδος συνόρου μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, παραδείσου και δυστοπίας.

Η Μεσόγειος υπήρξε —και είναι ακόμη— ένα σημαντικό σταυροδρόμι στην ιστορία του ανθρώπου και του πολιτισμού. Δεκάδες πόλεμοι, κατακτήσεις και εκστρατείες έλαβαν χώρα εξαιτίας ή διαμέσου των νερών της, ενώ υπήρξε πυρήνας εμπορικών, καλλιτεχνικών και πολιτιστικών ανταλλαγών μεταξύ λαών, που διαμόρφωσαν την ταυτότητα των χωρών που την περιβάλλουν και πολλών άλλων. Υπήρξε κέντρο παραγωγής γνώσης στον αρχαίο κόσμο, το λεγόμενο «λίκνο του πολιτισμού», τόπος των επτά θαυμάτων της αρχαιότητας1 καιγενέθλιος τόπος του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού. Διαθέτει πολλές από τις πιο ιστορικές και δοξασμένες πόλεις του κόσμου: Αθήνα, Κωνσταντινούπολη, Ιερουσαλήμ, Κάιρο, Ρώμη, Φλωρεντία, Βενετία. Η μέση θάλασσα ή Mare Nostrum, όπως την έχουν πει, βρέχει 21 σύγχρονα κράτη και συνδέει τρεις ηπείρους, παίζοντας καίριο ρόλο στις οικονομίες τους. Είναι ένας κοινός πόρος, ένας χώρος συνύπαρξης των κρατών αυτών και ο τόπος στον οποίο καλούνται να βρουν «κοινό έδαφος». Ο πιο φημισμένος ιστορικός της Μεσογείου, ο Fernand Braudel, πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα ορίζοντας την ως «Μεγάλη Μεσόγειο»,2 που εκτείνεται ως τις Άλπεις στη Δυτική και τη Βόρεια Ευρώπη, το ανατολικό Mashriq (Μέση Ανατολή και Αραβία) και τη Βόρεια Αφρική ως τη ζώνη του Σαχέλ. Αυτό, γιατί άνθρωποι και αγαθά διακινούνταν ανέκαθεν (και ως σήμερα) σε αυτούς τους διηπειρωτικούς δρόμους μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Μεσογείου. Οι διασυνδέσεις Αφρικής, Αραβίας και Ευρασίας είναι παμπάλαιες και διαρκείς.

Η θάλασσα αυτή, όπως και όλες οι άλλες, δεν είναι τόσο ουδέτερη όσο δείχνουν τα ήρεμα νερά που αντικρίζει κανείς από αυτό το «δωμάτιο με θέα». Βρίθει από μυριάδες νοήματα, κάποια φτιαγμένα από τον άνθρωπο και άλλα εγγενή στη φυσική της εξέλιξη. (Πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια, Αφρική και Ευρώπη συγκρούστηκαν και έκλεισαν τα Στενά του Γιβραλτάρ. Για ένα μεγάλο διάστημα, λόγω μετακίνησης των τεκτονικών πλακών, η Μεσόγειος ήταν σχεδόν άδεια, για να ξαναγεμίσει 640.000 χρόνια αργότερα από μια βιβλική πλημμύρα). Μόλις στα 1.2 χιλιόμετρα, βρίσκεται η Τουρκία. Το 2015 η Σάμος ήταν ένα από τα τέσσερα Ελληνικά νησιά που υπέστησαν το μεγαλύτερο βάρος της προσφυγικής κρίσης. Εδώ είναι οι παρυφές της Ευρώπης και το σταυροδρόμι τριών ηπείρων, οπότε η περιοχή είναι επίκεντρο μεγάλων γεωπολιτικών ανταγωνισμών. Πράγματι, η ιστορία της Ελλάδας ως χώ­ρα, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, υπήρξε στενά συνδεδεμένη με τη θάλασ­σα η οποία πάντοτε ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση της ταυτότητας των κατοίκων της. Η χώρα έχει σχεδόν 14.000 χιλιόμετρα ακτογραμμών, γεγονός που έχει επιδράσει σημαντικά σε ποικίλους τομείς, από το εμπόριο, τον τουρισμό, τη ναυτιλία και την οικονομία ως τη λογοτεχνία, την ποίηση και την τέχνη. Η Ελλάδα ήταν επίσης από τους πρώτους πρωταγωνιστές, στην ιστορία της Μεσογείου, σύμφωνα με τον ιστορικό Michel Mollat du Jourdin3, μαζί με την Ισπανία και την Ιταλία.

Ως σημαντικό στοιχείο του οικοσυστήματος του πλανήτη, η Μεσόγειος βρίσκεται στο επίκεντρο περιβαλλοντικών, κοινωνικών, οικονομικών και γεωπολιτικών ανα­κατατάξεων καθώς και άλλων καίριων ζητημάτων της εποχής που υπερβαίνουν τα στενά γεωγραφικά της όρια. Από θέματα μετανάστευσης και συνόρων, εθνικής κυριαρχίας, ανταγωνιστικών οικονομικών συμφερόντων, εξορύξεων, μέχρι την ραγδαία άνοδο του τουρισμού, και θέματα περιβάλλοντος —υπεραλίευση, απειλούμενα οικοσυστήματα, κλιματική αλλαγή, ρύπανση, απορρίμματα, υψηλά επίπεδα εξάτμισης4 — που απειλούν τη Μεσόγειο. Ταυτόχρονα, έχει γίνει ο τάφος χιλιάδων ανθρώπων στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τον πόλεμο και τους διωγμούς στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Όσο θεωρείται τόπος κοινών εξελίξεων και συμφερόντων και «λίκνο του πολιτισμού», άλλο τόσο είναι πεδίο συγκρούσεων, βίας και ανταγωνισμών που έχει κατά τόπους και χρόνους βιώσει την κατάλυση της κοινωνικής συνοχής, την παραβίαση του διεθνούς δικαίου, την άνοδο του λαϊκισμού, του εθνικισμού5 και του αυταρχισμού, ακόμη και του σποραδικού εξτρεμισμού. Είναι μια εύθραυστη γεωγραφία, ακριβώς λόγω της συνάντησης τόσων διαφορετικών και αλληλένδετων ιστοριών, πολιτιστικών παραδόσεων και οικονομικών συμφερόντων. Οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει η Μεσόγειος είναι παμπάλαιοι όσο και νέοι. Οι τοπικές δυναμικές αλλάζουν: αρκεί κανείς να αναλογιστεί πώς η Τουρκία έχει γυρίσει την πλάτη στην Ευρώπη και διολισθαίνει όλο και περισσότερο προς τον αυταρχισμό, τη λαϊκιστική στροφή της Ιταλίας, την ατυχή έκβαση της Αραβικής Άνοιξης, το χάος στη Συρία και τη Λιβύη το αδιέξοδο, ή και πισωγύρισμα, στις σχέσεις Ισραήλ-Παλαιστίνης, με την υπόθαλψη της σημερινής κυβέρνησης των ΗΠΑ, και άλλα πολλά. Τέλος, παρατηρούμε την εντεινόμενη οικονομική παρουσία της Κίνας και την ανάπτυξη επιχειρηματικού δικτύου στην περιοχή6.

Πιο κοντά στα δικά μας, η ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου στα κυπριακά χωρικά ύδατα δημιουργεί νέες εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο μεταξύ Τουρκίας και Κύπρου (και Ελλάδας, κατ' επέκταση) λόγω των κοινών διεκδικήσεων θαλασσίων περιοχών και των φυσικών πόρων στα κατεχόμενα της Κύπρου. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, η Τουρκία στέλνει δεύτερο πλωτό γεωτρύπανο στα ανοιχτά της Βόρειας Κύπρου προς αναζήτηση κοιτασμάτων, ισχυριζόμενη ότι αυτή η αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ) ανήκει στους Τουρκοκύπριους, παρότι η Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου δεν αναγνωρίζεται από καμία χώρα πλην της Τουρκίας. Ανάλογες συγκρούσεις συμφερόντων και εδαφικές διεκδικήσεις ανακύπτουν λόγω της ανακάλυψης φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο, που βάσει μιας αμερικανικής γεωλογικής μελέτης ίσως αποτελέσουν τη μεγαλύτερη πηγή αερίου τα ερχόμενα χρόνια7. Χάρη σε αυτό, το Ισραήλ μπορεί να εξελιχθεί από χώρα ενεργειακά εξαρτημένη σε βασικό προμηθευτή της περιοχής8. Στο μεταξύ, εξακολουθεί να εμποδίζει την πρόσβαση στο παλαιστινιακό αέριο ανοιχτά της Γάζας (και μέσα στα νόμιμα πλαίσια των 37 χλμ. από την ακτή, που θεωρητικά οι Παλαιστίνιοι έχουν δικαίωμα να εκμεταλλευτούν)9. Έτσι δημιουργείται μια λεγόμενη εξαρτημένη (‘captive’) αγορά10, με το Ισραήλ να οικειοποιείται το παλαιστινιακό αέριο, να το διαθέτει ακριβά στους Παλαιστίνιους, βυθίζοντάς τους στα χρέη και επιβάλλοντας υψηλούς τόκους για την αποπληρωμή του).Ο περιορισμός κινήσεων που επιβάλλει το Ισραήλ έχει καταστήσει τους ψαράδες της Γάζας άπορους και περιθωριοποιημένους11. Εξ άλλου, ελλείψει αμοιβαία συμφωνημένων συνόρων μεταξύ Ισραήλ και Λιβάνου, οι ΑΟΖ των δύο κρατών τελούν υπό αμφισβήτηση.

Πέρα από αυτές τις γεωπολιτικές πραγματικότητες, υπάρχουν θέματα διαχείρισης των θαλάσσιων δραστηριοτήτων, το ζήτημα της ανεργίας, η διατήρηση ειρήνης και σταθερότητας στην περιοχή, ο χειρισμός της μετανάστευσης (καίριο ζήτημα στο οποίο η Ευρώπη έχει ως τώρα αποτύχει) και το πρόβλημα της διακίνησης ανθρώπων. Ίσως όμως το μεγαλύτερο και πιο επείγον —σε σχέση με ένα πιο μακροχρόνιο ορίζοντα— να είναι η προστασία του περιβάλλοντος και του οικοσυστήματος. Η Μεσόγειος είναι η πιο υπεραλιευμένη θάλασσα στον κόσμο, ενώ απειλείται από την ρύπανση και την εξάτμιση των υδάτων της.12 Σε κάποια μέρη της Μεσογείου παρατηρείται αυξανόμενη ευαισθητοποίηση στα περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά χρειάζονται επείγουσες πρωτοβουλίες. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι η Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή (ΜΡΑ) του Torre Guaceto στις κοινότητες του Brindisi και του Carovigno στη Νότια Ιταλία. Όταν διαπιστώθηκε η δραματική μείωση των αλιευμάτων, η περιοχή ανακηρύχθηκε προστατευόμενη και απαγορεύτηκε η αλιεία. Ήδη, δύο χρόνια μετά, το 2003, η MPA είχε 2 έως 10 φορές περισσότερες τσιπούρες σε σχέση με τις πλήρως αλιευόμενες θάλασσες. Η ΜΡΑ του Torre Guaceto βρίσκεται δίπλα σε μια κοινότητα ψαράδων. Το 2005, επιστήμονες και αλιείς ανάπτυξαν ένα σχέδιο συνδιαχείρισης για την προσεκτικά ελεγχόμενη αλιεία σε μια μερικώς προστατευόμενη περιοχή. Ο στόχος ήταν ταυτόχρονα η διατήρηση του βιοπορισμού των ψαράδων όσο και η μείωση των επιπτώσεων της υπερ-αλιείας, με την ελαχιστοποίηση της ζημιάς στους υποθαλάσσιους βιότοπους μέσω της χρήσης ειδικού αλιευτικού εξοπλισμού και την προστασία των γόνων των ψαριών. Οι αλιείς συμφώνησαν επίσης να ψαρεύουν μόνο μια φορά την εβδομάδα. Η στρατηγική πέτυχε, όχι μόνο ως προς την προστασία του οικοσυστήματος αλλά και στην αύξηση του εισοδήματος των ψαράδων, καθώς οι ψαριές τους ήταν 2-4 φορές μεγαλύτερες από ό,τι εκτός της ΜΡΑ. Ταυτόχρονα, η περιοχή επένδυσε στον οικολογικό τουρισμό, αποδεικνύοντας τα οφέλη που προκύπτουν από μια μακροπρόθεσμη, βιώσιμη στρατηγική και από τη συνεργασία-συνδιαχείριση ψαράδων, κατοίκων και επιστημόνων.Το Torre Guaceto είναι ένα φωτεινό παράδειγμα προς μίμηση που μπορεί να εφαρμοστεί σε άλλες θαλασσινές κοινότητες ανά τη Μεσόγειο.13 Αντίθετα, η κοντόφθαλμη προσέγγιση, η κερδοσκοπία και η υπερ-εκμετάλλευση μακροπρόθεσμα οδηγούν συχνά σε παράπλευρες απώλειες για πολλά από τα εμπλεκόμενα μέρη.

Ο θαλάσσιος βυθός —συμπεριλαμβανομένης της Μεσογείου— είναι τώρα το νέο πεδίο όπου αποκτούμε πρόσβαση, οπότε κινδυνεύει πλέον όλο και πιο πολύ από την ανθρώπινη εκμετάλλευση. Οι θάλασσες είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη. Καθορίζουν το κλίμα και περιέχουν το 97% του νερού της Γης και αμέτρητα είδη (πολλά από τα οποία παραμένουν άγνωστα). Η έκθεση 13,700,000 km3 εξετάζει τον αντίκτυπο που έχουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και τα συμφέροντα στην ευαίσθητη ισορροπία του οικοσυστήματος του πλανήτη και στα γεωπολιτικά ζητήματα των θαλασσών και τις επιπτώσεις τους, όλα αυτά μέσα από το πρίσμα της Σάμου και της Μεσογείου. Με αφορμή τη συμβολική θέση του Art Space Pythagorion, η έκθεση διερευνά το πώς η θάλασσα έχει επίσης επηρεάσει τη διαμόρφωση των ταυτοτήτων και των οικονομιών στην περιοχή της Μεσογείου και στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Είναι ασφαλώς αδύνατο να καλύψει κανείς όλα τα θέματα που απασχολούν την περιοχή της Μεσογείου, οπότε οι καλλιτέχνες της έκθεσης εστιάζουν ο καθένας σε ένα από τα ζητήματα που επείγουν σήμερα: από μια νέα οπτική της μετανάστευσης και της προσφυγικής κρίσης στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο, τις επιπτώσεις του τουρισμού, τα υπό εξαφάνιση θαλάσσια είδη, τη ρύπανση από τα πλαστικά και την βαριά βιομηχανία, έως την καταστροφή των καϊκιών στην χώρα μας, ένα μείζον πολιτισμικό ζήτημα σήμερα. Έως σήμερα η απώλεια των ελληνικών καϊκιών φτάνει τα 13.785 από τα περίπου 17.000 καϊκια που κάποτε αρμένιζαν τις Ελληνικές θάλασσες.Το 1991 ξεκίνησε το πρόγραμμα απόσυρσης αλιευτικών σκαφών της Ευρωπαικής Ένωσης, με υποτιθέμενο στόχο τη μείωση υπεραλίευσης και την προστασία των αλιευτικών αποθεμάτων. Η οδηγία που εξέδωσε κατ᾽αρχάς η ΕΕ ήταν η απόσυρση των καϊκιών και η κατάθεση της επαγγελματικής άδειας. Το 2014 το πρόγραμμα τροποποιήθηκε και ενσωματώθηκε η υποχρεωτική καταστροφή των καϊκιών. Πρόκειται για μια πραγματική εθνική απώλεια η οποία έχει εκτυλιχθεί αθόρυβα. Όχι μόνο καταστρέφεται μια παράδοση αιώνων αλλά κινδυνεύει να χαθεί και η τεχνογνωσία των καραβομαραγκών. Κάθε καϊκι είναι μοναδικό μιας και κατασκευάζεται χωρίς τεχνικά σχέδια, αλλά από τη μνήμη και την εμπειρία του κάθε μάστορα. Αυτό είναι ένα από τα πολλά πλήγματα που δέχονται οι κοινωνίες του Αιγαίου αυτή την στιγμή των Ευρωπαϊκων μεταλλάξεων.

Στο βιβλίο της Storming the Gates of Paradise: Landscapes for Politics η Rebecca Solnit δίνει μια πολιτική ανάγνωση του τοπίου, της γεωγραφίας και του περιβάλλοντος και τονίζει τη σημασία της κατανόησης της πολιτικής διαμέσου των δυναμικών που διέπουν τα τοπία.14 Τον ορίζει ως «σταυροδρόμι, σημείο τομής δυνάμεων από πολλές κατευθύνσεις και αποστάσεις»15, επισημαίνοντας τις διασυνδέσεις φύσης και πολιτισμού, τοπίου και πολιτικής, πόλης και χώρας. Με αυτή την έννοια, είναι αδύνατο να δει κανείς τις αλλαγές στο θαλάσσιο περιβάλλον χωρίς τις παράλληλες αλλαγές στο πολιτικό πεδίο και τις ποικίλες δυνάμεις που διεκδικούν τη θάλασσα.

Η Μεσόγειος είναι πάνω απ' όλα ένας χώρος κοινός. Ό,τι συμβαίνει σε ένα σημείο θα επηρεάσει πιθανότατα κάποιο άλλο, όπως φάνηκε με την προσφυγική κρίση του 2015 που πυροδοτήθηκε κυρίως από τον πόλεμο στη Συρία. Ποιο το μέλλον της, με δεδομένες τις απειλές του πολέμου, της περιβαλλοντικήςυποβάθμισης και πρόκλησης, των εμπορικών και των εξορυκτικών συμφερόντων και των παιχνιδιών εξουσίας; Ο γερμανός ιστορικός Bernd Thum λέει ότι η ευρωμεσογειακή περιοχή πρέπει να αντιμετωπίζεται «ως πεδίο πολύπλευρων δράσεων και συλλογικής ευθύνης, με κοινή ιστορία, κοινή κληρονομιά καθώς και κοινή ανάπτυξη και μέλλον. Σκοπός αυτού του επαναπροσδιορισμού πρέπει να είναι η εδραίωση της περιοχής ως ενός νέου είδους γεωπολιτική οντότητα. Το εγχείρημα αυτό είναι πολιτικό. Η επιτυχία του, εκτός από ηγεσία, ιδέες και αξιοπιστία, απαιτεί την επίγνωση δύο βασικών προϋποθέσεων: (α) της βιώσιμης και τώρα εντεινόμενης πύκνωσης των αμφίδρομων σχέσεων στην ευρωμεσογειακή περιοχή, που δημιουργούν νέες δυναμικές χωρικές οντότητες πέραν των σημερινών πολιτικών συνόρων, και (β) της ανάγκης για φαντασία, δηλαδή για'νόημα', το οποίο μπορεί να παραχθεί από γεγονότα αλλά ακόμη περισσότερο από εικόνες και αφηγήματα».16 Σε αυτό θα πρόσθετα μια αίσθηση κοινής ιδιοκτησίας και ευθύνης προς μια πλούσια κληρονομιά και έναν ποικίλο βιότοπο —εξαιρετικού κάλλους, αναμφίβολα— που πρέπει να εκτιμηθούν και να προστατευτούν από όλες τις χώρες. Αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει ο καθένας από εμάς να ξεκινήσει από τη δική του «αυλή».

Ο αριθμός 13,700,000 αναφέρεται στον όγκο, σε κυβικά χιλιόμετρα, των υδάτων της Μεσογείου

Πρόγραμμα υποτροφιών

Το πρόγραμμα υποτροφιών που διοργανώνει το Ίδρυμα Schwarz στο Art Space Pythagorion είναι μια ευκαιρία για ανερχόμενους επαγγελματίες επιμελητές και θεωρητικούς της τέχνης να αποκτήσουν εμπειρία στη λειτουργία μιας έκθεσης.

Education Programme
Επιμέλεια: Κατερίνα Ζαχαροπούλου

Στο πλαίσιο της έκθεσης 13,700,000km3, θα πραγματοποιηθεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα υπό τον τίτλο «Ο Υπολογισμόςτων Υδάτων». Το πρόγραμμα απευθύνεταισε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου καθώςκαι σε εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και θα λάβει χώρα μετην έναρξη του σχολικού έτους με παράλληλα σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς.

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που σχεδιάζει, επιμελείται και υλοποιεί για τέταρτη χρονιά η εικαστικός και επιμελήτρια εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τη σύγχρονη τέχνη Κατερίνα Ζαχαροπούλου, βασίζεται τόσοστον τίτλο της έκθεσης, που είναι ένας αριθμός, όσο και στο περιεχόμενο των έργων,που δημιουργήθηκαν ύστερα από έρευνακαι παρατηρήσεις σε στατιστικά δεδομένατα οποία φωτίζουν τα προβλήματα της Μεσογείου.